Ludność polska w Prusach Zachodnich - kazus powiatu sztumskiego

Jeszcze przed opublikowaniem prac poświęconych kulturze ludowej dawnej ziemi malborskiej Józef Łęgowski zajął się opracowaniem stosunków etnicznych m.in. w Prusach Zachodnich. Wówczas zarówno Polacy, jak i Niemcy starali się udowodnić swoje prawa do tej ziemi, dlatego odwoływali się do kryteriów historycznych i statystycznych. W tym sporze naukowym wziął udział również etnograf rodem z Powiśla, publikując dwie prace w „Pamiętniku Fizyograficznym” pod dwoma pseudonimami, tj. Dra Nadmorskiego i Dra J. L. Kozłowskiego. Pierwsza z nich wyszła w 1883 roku, a druga pięć lat później. Prace te z całą pewnością stanowią ważne uzupełnienie wydanych przez niego materiałów etnograficznych.

Poniżej zamieszczam fragment artykułu Józefa Łęgowskiego pt. Ludność polska w Prusach Zachodnich. Jej rozwój i rozsiedlenie w bieżącym stuleciu z mapą etnograficzną, który został w całości opublikowany w książce Materiały etnograficzne z Pomorza Gdańskiego poświęcony powiatowi sztumskiemu funkcjonującemu pod panowaniem pruskim od 1818 roku: 

"W powiecie sztumskim i w ogóle na „górach”, tj. poza Żuławami Nadwiślańskimi, żywioł polski utrzymał się aż do drugiego pokoju toruńskiego, za czasów Rzeczypospolitej powstrzymana została tylko germanizacja, ale okolic zupełnie już zniemczonych nie spolonizowano. W powiecie kwidzyńskim i suskim żywioł polski przed pokojem toruńskim miał taką sarnę przewagę, jak w sztumskim, ale gdy te powiaty pozostały i nadal pod rządami krzyżackimi, uległy zupełnemu zniemczeniu. Ludność polska mieszka w nich obecnie tylko na pograniczach, lud zowie obszar powiatu kwidzyńskiego i suskiego Starymi Prusami. [...]

W powiecie sztumskim podano w roku 1875 ludność katolicką na 23 578 wobec 13 577 protestantów i 392 żydów. W mieście Sztumie było 1347 katolików, co do ich narodowości w sporze pomiędzy „Pielgrzymem” i „Ermlaendische Zeitung”, jaki się toczył przed niedawnym czasem, korespondent pierwszego utrzymywał, że w parafii sztumskiej jest 400 katolików Niemców, a reszta Polacy, korespondent niemiecki naliczył natomiast 800 Niemców. Niemcy katolicy tej parafii mieszkają tylko w mieście, w gminach wiejskich, jak Koniecwałdzie, Szpitalnej Wsi, Czerninie, Zajezierzu mieszkają tylko Polacy, a w Gościszewie jest ludność nieco mieszana. Spisy urzędowe naliczyły w roku 1867 Polaków w Sztumie 720, my przyjmiemy na rok 1885 także tylko 800 Polaków dla miasta Sztumu, a katolikom niemieckim pozostawimy 547 dusz.

W Dzierzgoniu mieszka katolików 941, urzędowo zapisano tam w roku 1867 tylko 105 Polaków, jest to liczba cokolwiek za mała, ale zważywszy, że w tym mieście Polacy szybko się niemczą, bo leży ono otoczone zewsząd ludnością zupełnie niemiecką, zatrzymamy na rok 1885 także tylko 100 Polaków. W okolicy Dzierzgonia i Malborka, na nizinach malborskich aż do Żuławki Sztumskiej i w okolicy Ryjewa mieszkają w kilkunastu wioskach katolicy Niemcy, liczbę ich obrachowaliśmy podług naszych informacji na 2600, z poprzednimi liczbami ze Sztumu i Dzierzgonia będzie więc w całym powiecie 3988 katolików niemieckich; dla Polaków pozostanie liczba 19 550, a możemy śmiało twierdzić, że mniejszej liczby bezstronna statystyka w tym powiecie nie wyprowadzi. Polacy stanowią zatem 52% ludności ogólnej. [...]"

[Wersja uwspółcześniona pod względem językowym, w tym nazwy poszczególnych miejscowości]