Teren ziemi sztumskiej był z całą pewnością miejscem, gdzie jeszcze przed „rewolucją neolityczną” docierała ludność koczownicza, która zajmowała się zbieractwem i myślistwem. Przejście do osiadłego trybu życia nastąpiło na tym terenie z opóźnieniem w stosunku do innych części Europy. Obecność pierwszych rolników w regionie datuje się na ok. 4200 r. p.n.e. Wiadomości te są nam znane ze względu na odkryte artefakty archeologiczne, które pozwoliły wskazać obecność na przestrzeni wieków przedstawicieli ludności zaliczanych do różnych grup kulturowych.
Przełomowy okazał się okres wędrówki ludów z IV–VI w. n.e., podczas którego doszło do częściowego opuszczenia przez ludność tego regionu. Wykorzystały to napierające ze wschodu sąsiednie plemiona pruskie, które opanowały tereny aż po rzekę i jezioro Dzierzgoń. W wyniku powyższego procesu w VI–VII w. ziemia sztumska stała się pograniczem prusko-słowiańskim. Warto podkreślić, że teren ten, z racji zamieszkania tu plemion słowiańskich, był częścią nowo powstałego państwa Piastów. W XII w. Prusowie ostatecznie podporządkowali sobie obszar współczesnego Powiśla. Symbolem jego utraty może być upadek słowiańskiego grodziska „Bronki” leżącego nieopodal dzisiejszej wsi Węgry. W czasach pruskich ziemia sztumska przynależała do plemienia Pomezanów. Zmiany etniczne na tym terenie spowodowały, że etymologia nazw miejscowości jest zarówno słowiańska, jak i pruska.
Pod koniec X w. w 997 r. w celu niesienia religii chrześcijańskiej na Pomorze Gdańskie, a następnie na tereny pruskie, przybył biskup praski Wojciech, późniejszy święty kościoła katolickiego. Za jedno z przypuszczalnych miejsc śmierci podaje się leżący nieopodal Dzierzgonia Święty Gaj. Kolejna chrystianizacja miejscowej ludności miała miejsce w I połowie XIII w. Prowadzona była przez cystersów, których głównym przewodnikiem był misyjny biskup Prus Chrystian. W okolicach Białej Góry założył on gród o nazwie Zantyr. Jednakże w 1236 r. nastąpił podbój ziemi sztumskiej przez Krzyżaków. W latach 40. XIII w. książę pomorski Świętopełk bezskutecznie próbował odzyskać ten teren, wzniecając bunt miejscowej ludności. Konflikt z władcą Pomorza zakończono w 1248 r., a w następnym w Dzierzgoniu podpisano ugodę z Prusami.
Krzyżacy, aby umocnić swoje panowanie, rozpoczęli też akcję kolonizacyjną, ściągając mieszkańców z Niemiec. W okresie ich panowania założono wiele wsi, a także dwa miasta: Dzierzgoń i Sztum. W 1288 i w 1290 roku wystawiono przywileje lokacyjne dla miasta Dzierzgonia, wówczas Christbuurga, tj. grodu Chrystusa. Sztum otrzymał prawa miejskie stosunkowo późno bo w 1416 r. Krzyżacy podjęli się także budowy zamków w Dzierzgoniu, Sztumie i Przezmarku W Dzierzgoniu miał swoją siedzibę komtur, a także Wielki Szatny, w Sztumie wójt krzyżacki bezpośrednio podległy Wielkiemu Mistrzowi, a w Przezmarku prokurator.
Choć już w czasie kampanii wojennej 1410 r. wojska polskie zajęły szereg zamków, w tym te znajdujące się na terenie ziemi sztumskiej, jednakże po nieudanym oblężeniu Malborka zostały one odzyskane przez Zakon Krzyżacki. Ostatecznie panowanie polskie na tym terenie nastąpiło dopiero po wojnie trzynastoletniej (1454–1466) i podpisanym II traktacie toruńskim. Wówczas to Sztum i Dzierzgoń wraz z okolicznymi miejscowościami stały się częścią Prus Królewskich wchodzących w skład Rzeczpospolitej. Należy pamiętać, że okolice Starego Dzierzgonia pozostały przy Państwie Zakonnym (od 1525 r. w Prusach Książęcych). Ponadto oba miasta odgrywały ogromną rolę w ramach funkcjonowania województwa malborskiego. Dzierzgoń był jego stolicą, gdyż w mieście urzędował wojewoda. Z kolei w Sztumie odbywały się sejmiki szlacheckie, ponieważ w okolicy znajdowały się liczne wsie należące do szlachty. Warto podkreślić, że w ramach województwa malborskiego postanowiono wyodrębnić tylko jeden powiat. Był to powiat sztumski.
W XVI w. w Europie miała miejsce reformacja. W związku z powyższym szereg ludności odstąpiła od wyznania katolickiego na rzecz religii protestanckich. Znajdujące się po sąsiedzku Prusy Zakonne w 1525 r. zostały nawet zsekularyzowane (zeświecczone), gdyż ostatni Wielki Mistrz Zakonu NMP Albrecht Hohenzollern przyjął naukę Marcina Lutra. Również w Prusach Królewskich część mieszkańców zmieniła wyznanie na protestanckie, głównie luterańskie. Na tym terenie odnotowano również obecność kalwinów i braci czeskich. Natomiast w dolinie Wisły oraz na sąsiednich Żuławach osiedlili się mennonici.
Teren ten szczególnie negatywnie odczuł skutki wojen w okresie XVII i XVIII stulecia. Podczas wojny o Ujście Wisły z lat 1626–1629 na ziemi sztumskiej miały miejsce wydarzenia o randze ogólnopolskiej, a nawet europejskiej, np. bitwa pod Trzcianem z 1629 r. (niekiedy w historiografii nazywaną bitwą pod Sztumem). W powiecie sztumskim doszło też do ważnych wydarzeń dyplomatycznych, np. rozejm w Starym Targu z 1629 r. czy przedłużający czas zawieszenia broni rozejm w Sztumskiej Wsi zawarty w 1635 r. Obecność wojsk szwedzkich miała również miejsce w czasie tzw. potopu z lat 1655–1660. Z kolei w 1697 r. w czasie wojny o tron polski odziały litewskie księcia Sapiehy zajęły Sztum, jednakże zostały wyparte z miasta przez wojsko saskie koronowanego króla Augusta III. Osiemnasty wiek również był niespokojny. W czasie III Wojny Północnej przez ziemię sztumską przetoczyły się wojska szwedzkie, rosyjskie i saskie. Ponadto w 1734 r. przeszły tędy, kierujące się na Gdańsk przeciwko Stanisławowi Leszczyńskiemu, oddziały rosyjskie popierające w sporze elekcyjnym kandydaturę Augusta III. Kolejna obecność obcych armii miała miejsce podczas wojny siedmioletniej. Ciągnęły tędy wojska Rosjan, które walczyły z królem pruskim Fryderykiem II.
W 1772 r. doszło do pierwszego rozbioru Polski przez Rosję, Austrię i Prusy. Od tego czasu przez 173 lata ziemia sztumska była pod panowaniem prusko-niemieckim. W 1815 r. w wyniku podziału administracyjnego utworzono powiat ze stolicą w Dzierzgoniu, szybko jednak podjęto decyzję, że należy przenieść siedzibę starosty do Sztumu. Miasto to, choć wówczas mniejsze od Dzierzgonia, znajdowało się w bardziej centralnym punkcie powiatu oraz bliżej stolicy rejencji, która mieściła się w Kwidzynie. Oficjalnie nazwa „powiat sztumski” funkcjonowała od 1818 r., jednakże miejscowy landrat swoją siedzibę przeniósł do Sztumu w 1822 r. W ramach przynależności administracyjnej początkowo ziemia sztumska wchodziła w skład Prus Zachodnich. Jednakże w 1824 r. prowincja ta była niejako połączona unią personalną za sprawą urzędu nadprezydenta z Prusami Wschodnimi. Po kilku latach doszło do realnego połączenia obu bytów w jedną prowincję Prusy. Taki stan rzeczy utrzymał się do 1878 r. W latach 1878–1920 powiat sztumski po raz kolejny stanowił część Prus Zachodnich.
Należy pamiętać, że XIX stulecie to także okres poważnych przemian gospodarczych oraz społecznych. Wówczas to doszło do procesu uwłaszczenia chłopów. Budowano też nowoczesne zakłady produkcyjne. Jednakże od połowy wieku miejscowa ludność zaczęła coraz mocniej odczuwać tożsamość narodową. Zarówno Niemcy i Polacy zrzeszali się w organizacjach, działając na rzecz budowania poczucia narodowego współmieszkańców. Jednakże w związku z podporządkowaniem państwu zaborczemu Polacy musieli mierzyć się z trudnościami, takimi jak kulturkampf. Pomimo tego szczególnie polskie rody ziemiańskie (Donimirscy, Sierakowscy i Łyskowscy) bardzo aktywnie prowadziły polski ruch narodowy, proponując szereg rozwiązań w myśl pozytywistycznych haseł pracy u podstaw i pracy organicznej. Powstawały liczne polskie organizacje, a także polskie banki ludowe, które wspierały swoich rodaków.
Polacy mieszkający na ziemi sztumskiej mieli nadzieję, że po zakończeniu I wojny światowej również zamieszkane przez nich ziemie staną się częścią odradzającej się Polski. Decyzją traktatu wersalskiego znaczna część Pomorza Nadwiślańskiego, jednakże bez Powiśla, stała się częścią II Rzeczypospolitej. W akcie pokojowym ostatecznie postanowiono, że na Warmii, Mazurach i Powiślu należy przeprowadzić plebiscyt. Datę głosowania wyznaczono na 11 lipca. Był to czas nieprzychylny dla strony polskiej, gdyż wówczas do bram Warszawy zbliżali się bolszewicy, a niepodległość państwa była poważnie zagrożona. W jego wyniku ziemia sztumska pozostała przy państwie niemieckim. Zdarzały się miejscowości z terenu powiatu sztumskiego, które w zdecydowanej większości chciały stać się częścią się II RP.
Niemcy, którym przypadły tereny poplebiscytowe, postanowili zlikwidować prowincję Prusy Zachodnie, a pozostałe na prawym brzegu Wisły ziemie włączono do Prus Wschodnich. W okresie dwudziestolecia międzywojennego kontynuowano działalność polonijną, w której nadal aktywnie uczestniczyli przedstawiciele rodów Donimirskich oraz Sierakowskich. Szczególnie trudne dla Polaków były czasy hitlerowskie, które wiązały się z różnymi przejawami dyskryminacji. To samo dotyczyło także nielicznych miejscowych wyznawców judaizmu. Oni również zmagali się z reperkusjami, których symbolem może być noc kryształowa, podczas której m.in. spalono sztumską synagogę. W 1939 r. wybuchła II wojna światowa, podczas której najaktywniejsi działacze polonijni zostali wtrąceni do obozów koncentracyjnych, a część z nich nawet zamordowana. Należy też pamiętać, że w tym okresie nastąpiła zmiana administracyjna, gdyż powiat sztumski znalazł się w okręgu Rzeszy Gdańsk – Prusy Zachodnie.
W styczniu 1945 r. teren powiatu sztumskiego praktycznie bez walki zajął II Front Białoruski Armii Czerwonej. Przemarsz czerwonoarmistów należy określić zdecydowanie negatywnie ze względu na mordy, a także liczne gwałty, grabieże oraz zniszczenia infrastrukturalne. Szczególnie ucierpiały miasta powiatu, tj. Sztum i Dzierzgoń. Po zakończeniu II wojny światowej struktura etniczna tego regionu uległa poważnej zmianie. Obok autochtonów osiedliła się na ziemi sztumskiej ludność napływowa z Polski Centralnej i Kresów Wschodnich, a także Ukraińcy przesiedleni tu w ramach akcji „Wisła”. Natomiast Niemcy stopniowo opuszczali te tereny.
Od lipca 1945 do 1975 r. powiat sztumski (bez gminy Stary Dzierzgoń należącej do powiatu morąskiego) był częścią województwa gdańskiego. Natomiast następnie do 31.12.1998 r. gminy ziemi sztumskiej należały do województwa elbląskiego. W wyniku kolejnej reformy administracyjnej władze centralne postanowiły nie powoływać powiatu sztumskiego, tworząc liczący 11 gmin powiat malborski będący częścią województwa pomorskiego. Dlatego też mieszkańcy ziemi sztumskiej podjęli walkę o własny powiat. Dążenia zakończyły się sukcesem, gdyż jednostka ta funkcjonuje od 1 stycznia 2002 r. W jej skład wchodzą gminy miejsko-wiejskie: Sztum i Dzierzgoń oraz wiejskie: Mikołajki Pomorskie, Stary Dzierzgoń i Stary Targ.
©Krystian Zdziennicki
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz