Z dziejów Powiśla - tomik z artykułami prezentującymi dzieje regionu

Towarzystwo Miłośników Ziemi Sztumskiej wspólnie z Powiślańską Grupą Działania w Sztumie podjęło się realizacji projektu, pn. Powiśle jako arena działań militarnych i dyplomatycznych, który otrzymał dofinansowanie ze środków programu „Działaj Lokalnie” Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności realizowanego przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce oraz Lokalnej Fundacji Filantropijnej Projekt i Gminy Ryjewo. Jego jednym z owoców stanowi tomik zawierający artykuły prezentujące dzieje Powiśla. Stąd też tytuł publikacji: Z dziejów Powiśla. Nawiązuje on do serii książek pn. Z dziejów Sztumu i okolic wydawanych w latach 1997–2010. Aby rozszerzyć formułę TZMS postanowiło skupić się na regionie jakim jest Powiśle, a nie wyłącznie na terenie ziemi sztumskiej stanowiącej jego integralną część.

Publikację rozpoczyna tekst dra Piotra Szczurowskiego, który przedstawia bitwę nad Dzierzgonką z 1234 r. Według autora wyprawa krzyżowa na Pomezanię z początku 1234 r., a w konsekwencji sama batalia miała kluczowe znaczenie dla podboju Prus w XIII wieku, gdyż otwierała drogę krzyżakom do budowy swojego państwa na ziemiach Prusów.

Drugi tekst, autorstwa Krystiana Zdziennickiego (redaktora tomiku), poświęcony jest bitwie pod Trzcianem. Artykuł stanowi zarys prezentujący zwycięstwo Rzeczpospolitej nad Szwedami z 1629 r. Po wojnie o ujście Wisły najpierw zawarto sześcioletni rozejm w Starym Targu (29 września 1629 r.). A w Sztumskiej Wsi 12 września 1635 r. podpisano kolejny rozejm. I właśnie o wyborze miejsca tego drugiego z wydarzeń dyplomatycznych oraz czasie rokowań artykuł napisał prof. Andrzej Korytko. Należy zwrócić uwagę, że powyższe wydarzenia związane z wojskowością oraz dyplomacją należą do najpopularniejszych historii wpisujących się w kanon dziejów Powiśla, Polski, a nawet Europy.

Pocztę na Powiślu w epoce nowożytnej opisał natomiast dr Wojciech Szramowski. W tekście autor wskazał przebiegające przez region szlaki, którymi podążała korespondencja. Artykuł stanowi ważny przyczynek do badań nad pocztą zarówno w Prusach Królewskich wchodzących w skład I Rzeczypospolitej, jak i w państwie pruskim.

Ostatnie dwa artykuły poświęcone są plebiscytowi na Powiślu. Tekst o wizycie znanych polskich literatów: Stefana Żeromskiego, Jana Kasprowicza oraz Władysława Kozickiego napisała dr Justyna Liguz. Historyczka szczegółowo omówiła pobyt wybitnych gości w regionie. Natomiast Adam Langowski przedstawił działalność narodową hr. Stanisława Sierakowskiego z Waplewa Wielkiego z lat 1918–1920. Powiślański ziemianin w okresie przedplebiscytowym był delegatem powiatu sztumskiego na Sejm Dzielnicowy w Poznaniu z 1918 r., ekspertem delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryżu w 1919 r., a w 1920 r. pełnił funkcję konsula generalnego RP w Kwidzynie.

Tomik prezentuje wybrane wydarzenia mające miejsce na Powiślu na przestrzeni dziejów skupione w głównej mierze na działaniach militarnych oraz dyplomacji. Być może za jakiś czas uda się wydać kolejny, a może nawet kolejne części Z dziejów Powiśla.

Polecam uwadze publikację, której miało przyjemność być redaktorem.

Krystian Zdziennicki

Zatrzymane w kadrze. Powiśle i Żuławy w latach 1945-1990

Towarzystwo Miłośników Ziemi Sztumskiej dzięki realizacji projektu pn. ,,Fotografia źródłem pamięci seniorów z terenu Powiśla i Żuław" wydało album pt. Zatrzymane w kadrze. Powiśle i Żuławy w latach 1945-1990. Redaktorem publikacji jest Krystian Zdziennicki. Zebrano fotografie prezentujące cztery pomorskie powiaty: sztumski, malborski, kwidzyński oraz nowodworski.

W książce zaprezentowano przede wszystkim zdjęcia udostępnione przez seniorów zamieszkujących prezentowany region, ale również fotografie udostępnione przez instytucje, w tym Archiwum Państwowe w Malborku. 

Publikacja liczy 80 stron, wydana w eleganckiej twardej oprawie. Wszystkie zdjęcia zostały wydrukowane w biało-czarnej oprawie graficznej, gdyż tylko nieliczne pozyskane fotografie wywołano w kolorze. 

Ryjewo po 1945 roku - przynależność administracyjna

(Fotografia prezentująca Ryjewo w latach 70. XX wieku - ze zbiorów Urzędu Gminy Ryjewo)

Ryjewo to miejscowość gminna, która przed 1945 rokiem przynależała do powiatu sztumskiego. Jednakże historia związana z przynależnością administracyjną tej wsi w okresie powojennym była nieco bardziej złożona. W pierwszych latach po wojnie do powiatu sztumskiego nie należała gmina Ryjewo. Wprawdzie u progu tworzenia polskiej administracji na poziomie powiatu w 1945 roku Ryjewo i okoliczne miejscowości tworzące gminne przypadły, zgodnie ze wcześniejszym podziałem administracyjnym, powiatowi sztumskiemu. Niemniej jednak radziecka komendantura wojenna w Kwidzynie w porozumieniu ze sztumską zdecydowała o tymczasowym odłączeniu gminy Ryjewo od powiatu sztumskiego i przyłączeniu jej do powiatu kwidzyńskiego. Po zakończeniu działalności komendantury wojennej Ryjewo miało powrócić do Sztumu, ale w związku z faktem, że tak się nie stało powstał zatarg o terytorium. Powrotu chciała miejscowa ludność oraz władze powiatu sztumskiego. Argumentacja sztumskiego starostwa dotycząca konieczności powrotu w granic powiatu sprzed 1945 roku oparta była na bliskości Ryjewa i Sztumu oraz powiązaniom gospodarczym. Ostatecznie okolice Ryjewa przyłączono do powiatu sztumskiego w 1955 roku. Sytuacja ta trwała do 1975 roku, kiedy zdecydowano się na likwidację administracji szczebla powiatowego. Po reaktywacji powiatów gmina Ryjewo należy do powiatu kwidzyńskiego.

Wystawa poświęcona Mikołajowi Kopernikowi w piwnicach sztumskiego zamku

 

Wystawa Kopernikańska w Sztumie

(Fot. ze zbiorów Towarzystwa Miłośników Ziemi Sztumskiej)

W 1973 roku miał miejsce Rok Kopernikański ogłoszony w związku z 500. rocznicą urodzin Mikołaja Kopernika. W ramach Roku Kopernikańskiego organizowano szereg wydarzeń popularyzujących postać astronoma. Również w Sztumie podjęto szereg inicjatyw. Jedną z nich była wystawa zlokalizowana w sztumskim zamku. 

Jeśli uda się Państwu zidentyfikować osoby widniejące na zdjęciu to zapraszamy do komentowania posta lub wysłania maila na adres: mgdsztum@gmail.com.

Warto dodać, że w bieżącym roku również obchodzimy Rok Kopernikański. 

Kościół katolicki w Starym Targu

Kościół w Starym Targu w latach 50. XX w. (Fot. Teresa Donimirska-Piechocka)

Kościół pw. św. Szymona i Judy Tadeusza w Starym Targu to świątynia katolicka, której dzieje sięgają średniowiecza. Sama parafia jest jedną z najstarszych na terenie Powiśla, gdyż została erygowana w 1216 roku przez biskupa misyjnego Prus - Chrystiana. Jeszcze w XII stuleciu parafia została udotowana 6 włókami ziemi. W 1325 roku wybudowano świątynię w stylu gotyckim. Najprawdopodobniej wzniesiony wówczas kościół był drugim w kolejności obiektem kultu religijnego powstałym w miejscowości. W XIX wieku w czasie wojen napoleońskich spłonęła wieża kościoła starotarskiego, jednakże już w 1821 roku została ona odrestaurowana. Warto zaznaczyć, że poważne zmiany dla obiektu przyniósł początek XX wieku. W 1905 roku rozebrano większość starotarskiej świątyni pozostawiając wieżę. W miejsce to w stylu neogotyckim wzniesiono nowe ściany kościoła, a poświęcenia obiektu dokonano 6 sierpnia 1906 roku.

Kadr z dziejów Koniecwałdu

Wizytacja przedstawicieli władz w przedszkolu przy Zakładzie Rolnym w Koniedzwałdzie, koniec lat 70. XX w. (ze zbiorów Józefa Sarnowskiego).

Fotografia prezentująca wizytację władz partyjnych w przedszkolu w Koniecwałdzie stanowi ciekawy przykład związany z powojenną historią tej niewielskiej miejscowości koło Sztumu.

Zakład Rolny w Koniecwałdzie funkcjonował w ramach Kombinatu Rolnego "Powiśle" w Czerninie. Na zdjęciu możemy zobaczyć następujące osoby: (od lewej): I Sekretarz KW PZPR Antoni Połowniak, Wicewojewoda Elbląski Henryk Pauli, nn, przedstawiciel PZPR ze Sztumu Waldemar Tuszyński, Zastępca Dyrektora Kombinatu "Powiśle" Tadeusz Ośko oraz Dyrektor miejscowego Zakładu Józef Sarnowski. 

Niestety nie udało się zidentyfikować dzieci, oraz jednej osoby, jeśli uda się Państwu rozszyfrować te osoby to zapraszam do komentowania posta lub wysłania maila na adres: mgdsztum@gmail.com.

Andrzejki w Starym Targu

Andrzejki w Starym Targu w 1970 r. (fot. ze zbiorów K. Zdziennickiego)

W czasach PRL na ziemi sztumskiej popularne były zabawy andrzejkowe, które były okazją do integracji lokalnej społeczności. Powyższe zdjęcie prezentuje tego typu spotkanie w Starym Targu z 1970 roku. W wydarzeniu uczestniczyła m.in. Irena Szturo (pierwsza od lewej). Była to znana mieszkanka Sztumu, która w latach 60. i 70. XX wieku prowadziła liczne warsztaty z zakresu prowadzenia gospodarstwa domowego w poszczególnych miejscowościach Powiśla. 

Jeśli uda się Państwu zidentyfikować pozostałe osoby uczestniczące w wydarzeniu to zapraszamy do komentowania posta lub wysłania maila na adres: mgdsztum@gmail.com.

Powiat sztumski w 1945 roku w pigułce

Powiat sztumski został opanowany przez Armię Czerwoną, a dokładniej przez żołnierzy II Frontu Białoruskiego w dniach 25–27 stycznia 1945 roku. Należy podkreślić, że na terenie ziemi sztumskiej nie stawiano ostatecznie oporu, gdyż od 22 do 24 stycznia zarządzono przymusową ewakuację mieszkańców. Pomimo tego na początku lutego radzieccy żołnierze spalili Sztum w ok. 35%. Według jednej z teorii był to odwet za śmiertelne zatrucie kilkunastu czerwonoarmistów w sztumskiej drogerii. Obecność Rosjan trwała tutaj do połowy 1946 roku. Miejscowa ludność odczuwała ją szczególnie ze względu na rozboje i kradzieże. Jednakże najgorszy okazał się pierwszy okres ich pobytu, gdyż wtedy dochodziło do licznych gwałtów, rabunków, a nawet morderstw. NKWD dokonywała aresztowań, a także deportowała część mieszkańców do ZSRR. Należy dodać, że władzę administracyjną sprawowały w tym czasie radzieckie komendantury wojenne, a od marca 1945 roku rozpoczęło się organizowanie równoległej administracji polskiej. Rozpoczęła się odbudowa zniszczonej w regionie infrastruktury wraz z przeobrażeniami życia codziennego mieszkańców w nowych warunkach społeczno-politycznych.

Starostowie powiatu sztumskiego w latach 1818-1945

Najważniejszą osobą w powiecie zarówno współcześnie, jak i w okresie przed 1945 rokiem był starosta. Przez okres funkcjonowania powiatu sztumskiego w latach 1818–1945 urząd ten pełniło 14 osób. Pierwszym starostą sztumskim był Ksawery Łyskowski, wcześniej starosta malborski, a od 1816 do 1818 roku starosta dzierzgoński. Tylko trzech pochodziło z terenu ziemi sztumskiej, tj. wspomniany już Łyskowski z Chojt oraz Heinrich Georg Eduard Graf von Rittberg i Heinrich Georg Adalbert Max Graf von Rittberg ze Stążek. Pozostali wywodzili się z różnych części Niemiec.

Lista starostów wraz z okresem urzędowania:
- Ksawery Łyskowski (1818–1827)
- Heinrich Georg Eduard Graf von Rittberg (1827–1850)
- Herman Ulrich Ernst Adolf von Wallenrodt (1850–1858)
- Heinrich Georg Adalbert Max Graf von Rittberg (1858–1867)
- Heinrich Ludwig von Geldern (1868–1872)
- Karl Gustav Hoppe (1873–1874)
- Eugen Hugo Steinmann (1875–1878)
- Max Eduard Wessel (1880–1892)
- Kurt Heinrich Gustav Arthur von Schmeling (1893–1899)
- Klaus von der Osten (1900–1904)
- Dr Walter Gottfried Auwers (1904–1922)
- Josef Fischenich (1923–1928)
- Dr Aloys Zimmer (1928–1933)
- Artur Franz (1935–1945)

Rozejm altmarski w pigułce

Głaz upamiętniający rozejm przy Urzędzie
Gminy w Starym Targu (źródło: Wikipedia)

Rozejm  altmarski to jedno z najważniejszych wydarzeń o charakterze dyplomatycznym, które miało miejsce na terenie Powiśla. To właśnie na jego mocy zakończono działania militarne w ramach wojny polsko-szwedzką z lat 1626–1629 nazywanej wojną o ujście Wisły. Zawarto go 26 września 1629 w Starym Targu, a konkretnie w Starym Targu - folwarku, czyli współczesnej miejscowości: Stary Dwór. 

Na jego mocy Szwedzi zatrzymali Inflanty na północ od Dźwiny wraz z Rygą, a także zatrzymali wszystkie porty pruskie, tj. Tolkmicko, Elbląg, Braniewo, Piławę i Kłajpedę. Z kolei Rzeczpospolita utrzymała kontrolę nad Gdańskiem, Królewcem i Puckiem. Z kolei Malbork, Sztum, Gdańska Głowa i Żuławy Wiślane zostały przekazane w sekwestr na rzecz elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma. 

Rozejm w Altmarku był niekorzystny dla strony polskiej, jednakże korzystniejsze unormowania przyniósł rozejm w Sztumskiej Wsi zawarty z 1635 roku. 

Rozejm w Sztumskiej Wsi w pigułce

Głaz w Sztumskiej Wsi (źródło: Wikipedia)

Rozejm w Sztumskiej Wsi z 12 września 1635 roku pomiędzy Rzecząpospolitą a Szwecją to jedno z najważniejszych wydarzeń dyplomatycznych w historii Polski, które miało miejsce na Powiślu. Poprzez jego zawarcie przedłużono rozejm w Altmarku oraz zmieniono jego postanowienia. Miał obowiązywać 26 lat. Oba państwa nie powinny prowadzić między sobą sporu do 1661. Niestety strona szwedzka złamała to postanowienie i w 1655 roku zaatakowała I Rzeczpospolitą.

Na jego mocy Szwedzi zatrzymywali Inflanty na północ od rzeki Dźwiny oraz Rygę. Z kolei Rzeczpospolita odzyskała porty w Tolkmicku, Elblągu, Braniewie, Piławie i Kłajpedzie, a także zatrzymywała prawo do terenów leżących na południe od Dźwiny. Wielkie Księstwo Litewskie na mocy rozejmu miało mieć pełną swobodę w handlu na Dźwinie. Z kolei Król Polski Władysław IV zawieszał na okres rozejmu swoje pretensje do szwedzkiej korony.

Współcześnie wydarzenie upamiętnia głaz stojący w sąsiedztwie kościoła katolickiego. Jednakże przez lata był on zlokalizowany na skraju miejscowości od strony Sztumu, jednakże w XXI wieku postanowiono przenieść go do centrum miejscowości.

Bitwa pod Trzcianem w pigułce

Uczestnicy rajdu rowerowego przy pomniku
upamiętniającym wiktorię pod Trzcianem

Bitwa pod Trzcianem to jedna z bitew, która miała miejsce na terenie Powiśla. Warto zwrócić uwagę, że było to zwycięska batalia Rzeczpospolitej. Starcie, które rozegrało się na linii od Liwy pod Szadowem przez Trzciano, Straszewo, Pułkowice zakończyło się niemalże na bramach Sztumu, gdzie schronił się Gustaw Adolf z uciekającą szwedzką armią. Walka miała miejsce 27 czerwca 1629 r.

Na całość batalii składają się 3 główne potyczki podczas, których uciekające wojska szwedzkie dowodzone przez króla Gustawa II Adolfa poniosły klęskę z oddziałami polskimi hetmana polnego koronnego Stanisława Koniecpolskiego oraz cesarskimi gen. Jana Jerzego Arnheima (Arnima). Nikogo nie powinna dziwić obecność wojsk cesarskich, gdyż ta wojna była polskim epizodem ogólnoeuropejskiego konfliktu -wojny trzydziestoletniej. Wówczas Rzeczpospolita była sojusznikiem Habsburgów.

Przybycie do Prus Królewskich wojsk cesarskich spowodowało konieczność zmiany planów Gustawa Adolfa odnośnie do kampanii 1629 r., która miała ostatecznie zakończyć wojnę z Polską. Król Gustaw Adolf nie chciał dopuścić do połączenia sojuszniczych armii, ale jego plan zawiódł. Czerwcowy marsz  z Malborka na Grudziądz nie doprowadził do osaczenia oddziałów Arnima, które zdołały się połączyć z armią polską. Z powodu przewagi wojsk przeciwnika Gustaw Adolf zdecydował się na odwrót w kierunku Kwidzyna, a następnie Malborka. Przed bitwą armia szwedzka, stacjonująca w mieście nad Liwą, chciała niepostrzeżenie wyruszyć z Kwidzyna. Doświadczony taktyk, jakim był Lew Północy popełnił jednak błąd, gdyż w drodze rozdzielił wojsko zarówno pod względem czasowym, jak i traktu, Jedna z dróg prowadziła przez Trzciano, Straszewo, Pułkowice do Nowej Wsi, gdzie wojska miały się połączyć.

Hetman Stanisław Koniecpolski, który znał ruchy nieprzyjaciela obmyślił plan wymagający od wojska szybkości oraz bardzo sprawnego współdziałania. Zaplanował pogoń, która miała zaskoczyć Szwedów poprzez objęcie ich z prawego skrzydła, co miało zablokować marsz na północ. Jeszcze przed główną bitwą doszło do niewielkiej utarczki przy moście nad rzeką Liwą w okolicach Szadowa. Następnie wojska starły się pod Trzcianem. Zwycięstwo w tym, etapie przyniósł atak z ukrycia polskiej husarii. Zmusiło to Szwedów do ucieczki w stronę Straszewa. Polacy jednak nie odpuścili wrogowi i wznowili gonitwę. W sąsiedniej wsi na niedobitków czekały posiłki, które wspólnie uszykowały się ponownie do walki. Kolejne stracie dla armii polsko-cesarskiej również zakończyło się sukcesem. .

Król Gustaw Adolf dowiedział się o klęsce jaką dwukrotnie odniosło szwedzkie wojsko. Władca ocenił groźną sytuację, dlatego pod Pułkowicami zebrał 2000 kawalerii i postanowił osobiście poprowadzić oraz dowodzić podczas boju. Starcie było zacięte. Ciekawostką może być fakt, że  królowi szwedzkiemu udało się uniknąć śmierci lub niewoli. Lew Północy po bitwie miał stwierdzić: Tak wielkiej łaźni nigdym nie zażywał. Klęska kawalerii szwedzkiej w tym etapie naraziła na niebezpieczeństwo piechotę maszerującą w stronę Sztumu. Jednakże ostatni regiment jazdy składający się z niedobitków spod Trzciana wstrzymał atak polsko-cesarski, co wystarczyło, aby piechota zdążyła umknąć za mury miasta. Tam też schronił się ocalały król Gustaw Adolf, który pod osłoną nocy umknął do Malborka.

Dwór w Stążkach

Dwór w Stążkach, określany również pałacem, to jeden z najciekawszych zabytkowych obiektów na terenie gminy Mikołajki Pomorskie, która jest jego właścicielem. Obiekt ten wraz z przyległym parkiem podworskim jest wpisany do rejestru zabytków. W latach 2012/2013 budynek został wyremontowany i aktualnie poszukiwany jest inwestor celem jego zagospodarowania. Dwór jest niezwykle ciekawy, gdyż jego wygląd w związku z przebudową z 1866 roku stylizowano na włoski renesans z charakterystyczną frontową wieżą, a także arkadowym podjazdem.

Jednakże obiekt wybudowano w czasach średniowiecza w stylu gotyckim o czym świadczą zachowane piwnice. Historia samej miejscowości jest zdecydowanie starsza. W czasach wczesnego średniowiecza zlokalizowane były w miejscowości dwie osady. Pierwsza wzmianka w źródłach historycznych o Stążkach pochodzi z 1285 roku. Wówczas to nazwa Stangenberg pojawiła się w dokumencie, który dotyczył dóbr rodowsko- gdakowskich sąsiadujących z miejscowością. Wówczas Dietrich Stange – rycerz z Miśni przybyły na tereny ówczesnej Pomezanii – zawarł umowę z kapitułą katedralną w Kwidzynie. Na jej mocy otrzymał znaczne ziemie w związku z rezygnacją z dotychczasowego zarządu dominium biskupim.

Wart uwagi jest też fakt, że rycerz w Stążkach wybudował zamek. Warownię wzniesiono już w latach 1275 – 1277 na miejscu grodu pruskiego. Dlatego za współcześnie istniejącym dworem wznosi się dawne wzgórze zamkowe. Jest ono porośnięte starodrzewem, a od zabytku oddziela je wąwóz. Z kolei dalej otacza je dawna rzeka młyńska oraz staw. Średniowieczny zamek zbudowano najprawdopodobniej jako założenie o konstrukcji drewniano- ziemnej. Być może występowały tam także elementy architektury murowanej.

W późniejszym okresie potomkowie rodu Stange wybudowali w Stążkach istniejący do dzisiaj dwór, a zamek opuścili. W okresie przynależności miejscowości do I Rzeczypospolitej właścicielami wsi byli w XV wieku Bażyńscy, a następnie Kostkowie i ród Schack von Wittenau. Przedstawiciel tego drugiego z rodów Albrecht Schack von Wittenau wybudował w 1676 roku drugi, reprezentacyjny dwór (obiekt ten został niestety zniszczony podczas II wojny światowej). W 1772 roku w wyniku I rozbioru ziemie te włączono do państwa pruskiego. Stąd pod koniec XVIII wieku Stążki stały się własnością niemieckiego rodu Rittberg.

Po II wojnie światowej, w związku ze zmianą przynależności administracyjnej terenu, majątek znacjonalizowano i włączono w zasób PGR. Po transformacji ustrojowej przez lata budynek należał do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, która podjęła się remontu jego elewacji i dachu. Obecnie dwór jest we władaniu gminy Mikołajki Pomorskie i czeka na pomysł zagospodarowania przez prywatnego inwestora.