Choć symbolicznie światowy konflikt zakończył się 11 listopada 1918 roku na mocy rozejmu zawartego w lasku Compiegne, to traktaty pokojowe zawarte przez państwa Ententy (wraz z państwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi) podpisane z państwami centralnymi po konferencji pokojowej w Paryżu określały warunki określające zasady ustalenia przynależności państwowej terenów Powiśla. Dlatego na mocy wypracowanego podczas negocjacji traktatu wersalskiego z 28 czerwca 1919 roku określono warunki zarówno pokoju zawartego z Niemcami, jak i podjęto decyzję, że na terenach Powiśla oraz Warmii i Mazur zostanie przeprowadzony plebiscyt. W związku z powyższym w dwóch artykułach Traktatu, tj. 96 oraz 97, biorąc pod uwagę artykuł 95 opisano organizację plebiscytu na terenie Powiśla.
Ostatecznie plebiscyt miał miejsce 11 lipca 1920 roku, a osoby uprawnione do głosowania miały możliwość oddania głosu za Polską albo Prusami Wschodnimi. Wydarzenie to zakończyło się porażką dla strony polskiej, gdyż ostatecznie ok. 92% głosów padło za Prusami Wschodnimi.
Polacy mieszkający na Powiślu wyrażali swoje obawy związane z organizacją plebiscytu. Ziemianka Maria Donimirskaz Małych Ramz, zaangażowana w walkę o polskość Powiśla, w swoich wspomnieniach 29 czerwca 1919 roku
zanotowała:
O plebiscycie u nas krążą najróżniejsze wieści. Początkowo nazywało się, że będzie zaraz po zawarciu pokoju, po usunięciu urzędników i wojska, pod kierownictwem misji koalicyjnej. Budziły się u nas także obawy, czy także głosowanie gminami wypadnie korzystnie...
M. Donimirska, Bóg dał nam czas próby. Wspomnienia z lat 1918-1935, opr. A. Lubiński, Sztum 2012, s. 66.
Również Stefan Żeromski, na kartach Inter army wymieniając trudności, z jakimi borykała się społeczność polska, zauważył, że:
[…] przełamywanie tych wszystkich przeszkód i budowanie własnych instytucyi w dobie, gdy ludzie mają się decydować na plebiscyt, na wyrzeczenie się kultury zasobnej we wszystko, uposażonej i operującej wyszkolonymi ludźmi, a na przechylenie się ku nieznanej, dalekiej i ubogiej Polsce, jest pracą syzyfową, zarazem spóźnioną i przedwczesną. Sam plebiscyt tutaj, w tych potwornych warunkach, jest pomysłem niesprawiedliwym i urągającym wszelkiej prawdzie.
S. Żeromski, Inter arma, Warszawa 1920, s. 22.
c.d.n
Krystian Zdziennicki
Poniżej zachęcam do zapoznania się z tekstem źródłowym w postaci cytatu fragmentu Traktatu pokojowego między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonymi i Niemcami, podpisanego w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku (Dz.U. z 1920 r. nr 35, poz. 200):
ARTYKUŁ 96.Na przestrzeni, obejmującej powiaty (Kreise) sztumski i suski oraz części powiatów: malborskiego na wschód od Nogatu i kwidzyńskiego na wschód od Wisły, mieszkańcy będą wezwani do wypowiedzenia się przez głosowanie poszczególnemi gminami (Gemeinde), czy życzą sobie, aby poszczególne gminy, na tej przestrzeni leżące, należały do Polski albo do Prus Wschodnich.ARTYKUŁ 97.W przeciągu najdalej 15 dni od uzyskania przez niniejszy Traktat mocy obowiązującej wojska i władze niemieckie ustąpią z obszaru opisanego w art. 96, wstrzymując się podczas tej ewakuacji od wszelkich rekwizycji w pieniądzach lub naturze i od wszelkich zarządzeń, mogących narazić na szwank interesy materjalne kraju.Po upływie oznaczonego wyżej terminu władzę na tym obszarze obejmie Komisja Międzynarodowa, złożona z pięciu członków, których zamianują Główne Mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone. Ta komisja, której w razie potrzeby towarzyszyć będzie konieczna siła zbrojna, obejmie zarząd ogólny, a w szczególności będzie miała za zadanie zorganizować głosowanie i poczynić wszelkie zarządzenia, które uzna za konieczne, celem zabezpieczenia jego wolności, rzetelności i tajności, stosując się w tej mierze, o ile to będzie możliwem, do przepisów niniejszego Traktatu, dotyczących plebiscytu na terytorjum Olsztyńskiem; jej postanowienia zapadać będą większością głosów.Wydatki komisji, zarówno na pokrycie kosztów jej utrzymania, jak na administrację powierzonego jej obszaru, czerpane będą z dochodów miejscowych.Po ukończeniu głosowania Komisja zawiadomi Główne Mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone o liczbie głosów w każdej gminie oraz złoży szczegółowy raport o przebiegu głosowania i wniosek co do linji, któraby powinna być przyjętą, jako granica Prus Wschodnich na tym obszarze, biorąc przytem pod uwagę zarówno życzenia mieszkańców, wyrażone przez głosowanie, jak położenie geograficzne i gospodarcze danych miejscowości. Główne Mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone oznaczą granicę między Prusami Wschodniemi i Polską na tym obszarze, pozostawiając w każdym razie Polsce na całym odcinku Wisły zupełny i całkowity nadzór rzeki, włączając w to jej brzeg wschodni na takiej przestrzeni, która może okazać się konieczną do jej uregulowania i ulepszenia. Niemcy zobowiązują się nie wznosić żadnych fortyfikacji nigdy i na żadnej części oznaczonego obszaru, który pozostanie niemieckim.Główne Mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone ułożą jednocześnie regulamin, zapewniający ludności Prus Wschodnich na słusznych warunkach dostęp do Wisły, i korzystanie z niej tak dla tej ludności, jak dla jej towarów bądź statków i z pełnem uwzględnieniem jej potrzeb.Oznaczenie granicy i przewidziane wyżej przepisy będą obowiązywały wszystkie strony zainteresowane.Z chwilą gdy zarząd kraju zostanie objęty przez władze Prus Wschodnich, względnie Polski, pełnomocnictwa Komisji temsamem zostaną wyczerpane.
----------------------------------------------------
W pierwszej połowie listopada 2020 r. w ramach projektu, pn. „Śladami działaczy plebiscytowych na Powiślu”, dofinansowanego w ramach Funduszu AKUMULATOR SPOŁECZNY, ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, zostanie wydany album, pt. Plebiscyt na Powiślu w 1920 roku. Wielkie wydarzenie, wielkie przeżycie i wielka cezura w historii regionu.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz