Ziemia malborska Władysława Łęgi – monografia etnograficzna Powiśla

Ks. dr Władysław Łęga to kapłan – naukowiec szczególnie zasłużony dla Powiśla, z którego się wywodził. Właśnie ten region szczególnie go zainteresował, a owocem jego wieloletnich badań była monografia etnograficzna Powiśla, pt. Ziemia malborska. Kultura ludowa, wydana przez Instytut Bałtycki w 1933 roku. 

Ksiądz Łęga jako etnograf podjął się zbadania i opisania pod względem etnograficznym Powiśla oraz części Żuław, które na przełomie XIX i XX wieku nazywane było ziemią malborską. Czytelnicy bloga mogli zapoznać się z sylwetką tego kapłana uczonego pochodzącego z naszego regionu. Przypomnę, że Władysław Łęga żył w latach 1889-1960 i przez większość swojego życia zamieszkiwał Pomorze, m.in.: Mirowice (pow. sztumski), Pelplin, Grudziądz i Sopot. Był też autorem około 150 prac naukowych,

Zbieranie materiałów, które zakończyło się wydaniem Ziemi malborskiej trwało około dwóch dekad. Trzeba podkreślić, że styczność z kulturą ludową Powiśla z racji swojego pochodzenia Łęga miał od najmłodszych lat. Już w domu rodzinnym zapoznał się z lokalną tradycją pielęgnowaną przez jego rodziców. Swoje pierwsze badania etnograficzne na Powiślu rozpoczął w 1913 roku. W wakacje jako kleryk pelplińskiego seminarium przebadał kilka wsi na terenie powiatu sztumskiego i kwidzyńskiego. Zakończenie I wojny światowej oraz przegrany plebiscyt przesądził o przynależności prawie całego Powiśla do Niemiec przez co ks. Łęga został odcięty kordonem granicznym od badanego przez siebie terenu. Niniejsze wydarzenie utrudniło badaczowi kontynuowanie pracy nad kulturą ludową naszego regionu. To z kolei miało wpływ na przeciągnięcie się prac nad jej zakończeniem oraz wydaniem zebranego materiału. 

Dopiero w 1933 r. nakładem Instytutu Bałtyckiego została wydana Ziemia malborska. W publikacji ks. Władysław Łęga opisał kulturę ludową, którą podzielił na trzy zasadnicze części, tj. na kulturę materialną, społeczną i duchową. Bazą źródłową były materiały zbierane przez niego z terenu ówczesnych powiatów przynależących do Niemiec, tj. sztumskiego, kwidzyńskiego i malborskiego, a także leżącego w Wolnym Mieście Gdańsku powiatu Wielkie Żuławy i polskiej enklawy – tzw. Rzeczpospolitej Janowskiej w powiecie gniewskim, a następnie tczewskim. Ks. Łęga przebadał około 40 wsi. Oprócz swoich badań terenowych wykorzystał też dorobek naukowy badaczy zarówno polskich jak i niemieckich, co z pewnością świadczy o jego skrupulatności badawczej. Ponadto w publikacji etnograf dość silnie akcentował związki tej ziemi z Polską. Władysław Łęga przez całą swoją karierę naukową udowadniał naukowo polskość badanych przez siebie terenów, w tym Powiśla. 

Monografia Łęgi cieszyła się dużym zainteresowaniem. Po jej publikacji powstało kilka recenzji. Recenzenci byli bardzo przychylni dla ks. Władysława Łęgi jako etnografa. Jeden z recenzentów na łamach „Przeglądu Bydgoskiego” zapisał: „Powyższa praca dr Łęgi służyć może za przykład monografii etnograficznej. […] Uwzględniają one zasadniczo przejawy kultury duchowej i materialnej ludności malborskiej nie pomijając danych historycznych i geograficznych tej prawie nieznanej dotychczas połaci Polski”. Natomiast Janusz Staszewski w prestiżowym „Kwartalniku Historycznym” stwierdził: „Praca ks. dr Łęgi odnosi się zasadniczo do etnografii, jednakże i dla historyka stanowi ona ciekawą lekturę. Praca ta jest pewnego rodzaju encyklopedią wierzeń, podań i obyczajów ziemi malborskiej […] zawiera liczne i ciekawe materiały dla historyka, który chce się zajmować sprawami pomorsko-pruskimi. Ujęta ciekawie, interesująco napisana, przemyślana i sumiennie zestawiona […]”. Kolejny recenzent z kolei pisał: „Uważam, że nikt bardziej nie jest do tej pracy powołany i nikt nie ma w tej mierze lepszego przygotowania jak ks. Łęga […]” 

Praca ta też była pozytywnie oceniana przez środowisko etnograficzne w czasach PRL-u. W artykule pośmiertnym prezentującym sylwetkę ks. Łęgi napisanym przez wybitnego pomorskiego etnologa Longina Malickiego znajdujemy stwierdzenie na temat monografii: „stanowi dotychczas w literaturze fachowej jedyne studium obejmujące polską kulturę chłopską prawobrzeżnego Dolnego Powiśla. Wartość tej pracy powiększa obfitość materiału ilustracyjnego uzupełniającego teksty opisowe. Wymieniona pozycja stanowi do dziś niezbędne źródło informacyjne dotyczące polskiej grupy etnicznej na ongiś silnie zgermanizowanym terenie pomorskim”. Po 1945 r. zmieniła się struktura folklorystyczna regionu. Jak zauważył Malicki badania te przeprowadził na „zamarłej już dziś kulturze tradycyjnej owych terenów”. Współcześnie zaprezentowana monografia jest trudno dostępna, dlatego też Towarzystwo Miłośników Ziemi Sztumskiej wspólnie z Wydawnictwem Region w bieżącym roku wydają jej wznowienie, które zostanie poddane uwspółcześnieniu pod względem językowym. Praca ta będzie też wzbogacona o komentarz historyczno-etnologiczny.
Szerzej na temat wydanej 85 lat temu książki, pt. Ziemia malborska. Kultura ludowa można przeczytać w najnowszym numerze "Prowincji" (nr 33). W październiku zaś trafi do rąk czytelników nowe wydanie opisanej publikacji. Reedycja zostanie wydana w ramach projektu: "Upamiętnienie etnografa Powiśla poprzez wydanie książki, pt. Ziemia malborska. Kultura ludowa" zrealizowanego ze środków Województwa Pomorskiego.