600 lat Sztumu. Studia z dziejów miasta i parafii św. Anny

Miasto Sztum cieszy się już 600-letnim rodowodem. Wielki mistrz zakonu krzyżackiego Michał Küchamaister von Sternberg nadał 23 września 1416 roku prawa miejskie oddalonemu zaledwie o kilkanaście kilometrów od stolicy Państwa Zakonnego – Sztumowi. Od tego roku datuje się też istnienie parafii katolickiej w nowoutworzonym mieście. Z tego powodu 3 czerwca 2016 roku zorganizowano jubileuszową konferencję popularno-naukową, podczas której zawodowi historycy reprezentujący różne ośrodki naukowe oraz pasjonaci dziejów ziemi sztumskiej wygłosili referaty poświęcone dziejom miasta i parafii. Redakcji zbioru artykułów podjął się historyk Radosław Biskup i proboszcz parafii św. Anny w Sztumie ks. Andrzej Starczewski.

Dzieje powojennego rzemiosła w Sztumie

Kilka dni temu przypadła 70 rocznica nadania sztandaru sztumskiemu cechowi. Z tego powodu Cech Rzemiosł Różnych w Sztumie zorganizował uroczystości oraz wydał okolicznościową publikację, pt. 70 lat rzemiosła na ziemi sztumskiej napisaną przez Andrzeja Lubińskiego. W tym miejscu warto przedstawić w zarysie dzieje powojennego cechu. 

Kilka miesięcy po zakończeniu działań wojennych w okresie tworzenia państwowości polskiej na ziemi sztumskiej postanowiono założyć organizację skupiającą rzemieślników. Z tego powodu 23 września 1945 roku miało miejsce zebranie założycielskie sztumskiego cechu w budynku należącym do stolarza Edmunda Kreńskiego mieszczącym się przy ul. Jagiełły 22 (obecnie też pod tym adresem znajduje się Cech Rzemiosł Różnych w Sztumie). Kilkanaście dni później Izba Rzemieślnicza w Gdańsku powołała powiatowej organizacji zarząd tymczasowy. W pierwszych miesiącach biuro cechu mieściło się w budynku, gdzie odbyło się zebranie założycielskie. Natomiast po kilku miesiącach siedzibą  organizacji rzemieślniczej stał się sztumski zamek. 

Miejscowi rzemieślnicy w okresie po II wojnie światowej w dużej części podjęli się odbudowy życia gospodarczego regionu. Ważna dla nich była również organizacja cechowa, dlatego też postanowili ufundować sztandar z wizerunkiem ich patrona - św. Józefa. Uroczystość ta miała miejsce 23 listopada 1947 roku. Warto podkreślić, że do dziś żyje uczestnik tego ważnego dla rzemieślników wydarzenia, wówczas uczeń miejscowej szkoły zawodowej p. Edmund Hoppe (nota bene przez lata związany z cechem, obecnie honorowy starszy cechu). 

W 1948 roku w związku z centralizacją cechów w Sztumie skupiających przedstawicieli wybranych zawodów utworzono Cech Rzeźniczo-Wędliniarski (skupiał on również rzemieślników tej profesji z sąsiednich powiatów, tj. malborskiego i kwidzyńskiego). Z kolei w Malborku i Kwidzynie zorganizowano inne organizacje cechowe zrzeszające piekarzy, kowali oraz krawców i szewców. 

Już po dwóch latach zrezygnowano z profesjonalizacji zawodowych cechów i w 1950 roku utworzono Powiatowy Cech Rzemiosł Różnych w Sztumie. 

Ważnym wydarzeniem było z pewnością otwarcie w 1966 roku "Domu Rzemiosła 1000 lecia" w związku z obchodami milenijnymi państwa polskiego. Warto podkreślić, że w budynku obecnie mieści się siedziba cechu. 

Zmiany przyniosła reforma administracyjna z 1975 roku, kiedy zlikwidowano powiaty tworząc 49 małych województw. Sztum wówczas wszedł do województwa elbląskiego. Był to okres kiedy dokonano zmiany siatki organizacji cechowych. Sztumska organizacja została przejęta przez malborski cech. Przez 10 lat sztumscy rzemieślnicy związani byli z Cechem Rzemiosł Różnych w Malborku. 

Organizacja cechowa została reaktywowana w Sztumie 30 marca 1985 roku. Już po kilku latach nastąpiła transformacja ustrojowo-gospodarcza. Rzemieślnicy mimo zmian poradzili sobie i do dziś już w nowej rzeczywistości działają na rzecz rozwoju gospodarczego ziemi sztumskiej. 

Więcej informacji oraz wybór archiwalnych zdjęć i dokumentów można znaleźć w książce Andrzeja Lubińskiego: 70 lat rzemiosła na ziemi sztumskiej. Zainteresowanych zachęcam do lektury. 

Pierwsza siedziba cechu w Sztumie

Sztandar sztumskiego cechu

10 numerów "Tek Kociewskich"

„Teki Kociewskie” to rocznik popularno-naukowy wydawany przez Kociewski Oddział Zrzeszenia Kaszubsko Pomorskiego w Tczewie. Głównym regionem oddziaływania periodyku, jak sama nazwa wskazuje, jest Kociewie. Jednakże charakter tego czasopisma wykracza poza teren powiatów: starogardzkiego, świeckiego i tczewskiego. Można tam znaleźć artykuły poświęcone innym regionom Pomorza. 

Dotychczas ukazało się już 10 numerów, a pierwszy z nich powstał w 2007 roku. Wówczas to Michał Kargul i Krzysztof Korda widząc potrzebę publikowania badań, głównie młodych osób, na temat Kociewia postanowili założyć powyższe czasopismo. W pierwszym numerze ubolewali nad faktem, iż, „wielu badań związanych z historią i kulturą naszego regionu [Kociewia – K. Z.] nie publikuje się, przez co są niedostępne”. Ponadto jak zaznaczyli redaktorzy: „ważnym motywem leżącym u źródeł powstania tego czasopisma była chęć przedstawienia wszystkim zainteresowanym pracy, historii i ducha Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego”, które rozwija ruch regionalny nie tylko na Kaszubach, ale także na terenie innych części Pomorza.

Mapa powiatu sztumskiego

Na tegoroczny sezon wakacyjny polecam wydaną przez Wydawnictwo Region (na zlecenie Starostwa Powiatowego w Sztumie) mapę turystyczną powiatu sztumskiego. Można w niej znaleźć napisany przeze mnie zarys dziejów ziemi sztumskiej. W publikacji zaproponowałem też listę 50 największych atrakcji naszego powiatu. Mapa idealnie nadaje się dla osób chcących zwiedzać tą część Powiśla podczas wycieczek samochodowych, rowerowych, a nawet pieszych.

Dziś również na blogu prezentuję miejsce, które warto odwiedzić w powiecie sztumskim:

Zamki pokrzyżackie:

1. Wzgórze zamkowe w Dzierzgoniu (obecnie po zamku komturskim w Dzierzgoniu pozostały jedynie fundamenty) 

2. Zamek w Przezmarku XIV w. (posiada tytuł „Perły w koronie Pomorza”)

3. Pokrzyżacki zamek w Sztumie z XIV w. (w czasach krzyżackich letnia rezydencja Wielkiego Mistrza)

Dwory i pałace: 

4. Dwór w Bruku z poł. XIX w.

5. Pałac w Cieszymowie z I poł. XIX w. 

6. Dwór w Cygusach z XIX w. 

7. Dwór w Czerninie z II poł. XVII w.

8. Dwór w Goraju z II poł. XIX w.

9. Pałac w Koniecwałdzie z II poł. XIX w.

10. Dwór w Nowinach z II poł. XVIII w. 

11. Dwór w Ramzach Małych z przełomu XVIII i XIX w.

12. Pałac w Stążkach z II poł. XVII w. (w II poł. XIX w. przebudowany – stylizacja na włoski renesans)

13. Pałac w Waplewie Wielkim wybudowany pod koniec XVII w., następnie kilkukrotnie przebudowany (obecnie Muzeum Tradycji Szlacheckiej)

14. Dwór w Zajezierzu z II poł. XVIII w. (potocznie zwany dworkiem Żeromskiego, ze względu pobytu w nim znanego pisarza)

Obiekty sakralne: 

15. Kościół w Bągarcie z XIV w. 

16. Kościół w Dąbrówce Malborskiej z I poł. XIX w. (wybudowany w miejsce średniowiecznej świątyni)

17. Kościół w Dzierzgoniu z XIV w. 

18. Zespół poklasztorny w Dzierzgoniu (niegdyś klasztor reformatów, a obecnie mieszczą się tam Cerkiew Greckokatolicka oraz Dzierzgoński Ośrodek Kultury)

19. Kościół w Jasnej z XV w. 

20. Kościół w Kalwie z XIV w. 

21. Kościół w Krasnej Łące z XIII/XIV w. 

22. Kościół w Lubochowie z XIV w. (w okresie nowożytnym do 1945 r. świątynia protestancka)

23. Kościół poewangelicki w Łozie z II poł. XIX w.

24. Kościół ewangelicki w Mikołajkach Pom. z I poł. XX w. 

25. Kościół katolicki w Mikołajkach Pom. z II poł. XIX w. 

26. Kościół w Myślicach z XIV w. (w okresie nowożytnym do 1945 r. świątynia protestancka)

27. Kościół w Nowym Targu z XIV w. 

28. Kościół w Pietrzwałdzie z XIV w.

29. Kościół w Postolinie z XIV w. 

30. Kościół w Starym Dzierzgoniu z XIV w. (w okresie nowożytnym do 1945 r. świątynia protestancka)

31. Kościół w Starym Mieście z XIV w. (w II poł. XVII w. przebudowany przez protestantów, którzy przejęli świątynie od katolików)

32. Kościół w Starym Targu z XIV w. (znacznie przebudowany na pocz. XX w.)

33. Kościół p.w. św. Anny w Sztumie wybudowano w XV wieku (przebudowany na przełomie XIX i XX wieku)

34. Kościół poewangelicki w Sztumie z I poł. XIX w.(obecnie mieści się tam Chrześcijańskie Centrum Kultury, a także prezentowana jest stała ekspozycja przedstawiająca dzieje ziemi sztumskiej)

35. Kościół w Sztumskiej Wsi z II poł. XIX w. (wybudowany w miejsce średniowiecznej świątyni)

36. Kościół w Żuławce Sztumskiej z XIV w. 

Zabytki archeologiczne (pozostałości po grodziskach):

37. Grodzisko w Kalwie (szerzej opisany w przewodniku Archeologiczne Zabytki Pomorza)

38. Grodzisko w Nowej Wsi 

39. Grodzisko w Starym Dzierzgoniu (szerzej opisany w przewodniku Archeologiczne Zabytki Pomorza)

40. Grodzisko w Starym Mieście (szerzej opisany w przewodniku Archeologiczne Zabytki Pomorza)

41. Grodzisko we wsi Węgry

Inne: 

42. Zespół Śluz w Białej Górze z XIX i XX w. (posiada tytuł „Perły w koronie Pomorza”)

43. Kamienie Wilhelma (upamiętniają udane łowy cesarza Wilhelma II w lasach nieopodal Prakwic)

Rezerwaty przyrody: 

44. Rezerwat przyrody Parów Węgry

45. Rezerwat przyrody Biała Góra

Kąpieliska: 

46. Odkryty basen w Mikołajkach Pomorskich

47. Kąpielisko nad jeziorem Balewskim 

48. Kąpielisko nad jeziorem Kuksy

49. Kąpielisko nad jeziorem Motława Wielka

50. Kąpielisko nad jeziorem Zajezierskim (Sztumskim)

Miniprzewodnik po sanktuarium bł. Doroty w Mątowach Wielkich

Wydawnictwo Region wydało miniprzewodnik mojego autorstwa po sanktuarium bł. Doroty w Mątowach Wielkich. Jest to ważne miejsce na Żuławach, gdyż w połowie XIV wieku w tej miejscowości przyszła tam na świat współpatronka diecezji elbląskiej - bł. Dorota z Mątów. 

W publikacji przedstawiam w zarysie dzieje parafii, której początki sięgają lat 40-tych XIV stulecia. Opisuję również bryłę gotyckiej świątyni p.w. świętych Piotra i Pawła, a także jej wyposażenie (głównie barokowe uzupełniane przez gotyckie elementy). W książeczce znalazło się również przedstawienie postaci błogosławionej Doroty z Mątów, zwanej niekiedy kwidzyńską rekluzą, w związku z jej dobrowolnym zamurowaniem pod koniec XIV wieku w pustelni w ówczesnym biskupim Kwidzynie. 

Jest to ilustrowana publikacja wydrukowana w pełnym kolorze licząca 32 strony. Można ją nabyć u księdza proboszcza z Mątów Wielkich i Miłoradza, a także w Tabularium i księgarni internetowej: www.czec.pl. 

Czas przed Wielkanocą na ziemi sztumskiej w ubiegłym stuleciu

O przygotowaniach do świąt na Powiślu przed stu laty możemy dowiedzieć się z pracy ks. Władysława Łęgi, pt. Ziemia malborska. Kultura ludowa. Ten etnograf skupił się głównie na przygotowaniu pisanek. Również na Powiślu podobnie jak w innych częściach Polski na Wielkanoc malowano jaja. Zwyczaj ten funkcjonuje do czasów obecnych. Dziś coraz częściej używany do tego sztucznych barwników, choć już w ubiegłym stuleciu niektóre gospodynie używały ich do ozdabiania wielkanocnych pisanek. Wówczas mieszkańcy ziemi sztumskiej zdecydowanie częściej niż obecnie barwili jaja w naturalny sposób. Kolor uzyskiwali dzięki ugotowaniu ich w kawie (żółto-brunatny), łupinach od cebuli (czerwonawy) lub w młodych pędach żyta(zielony). Z kolei, aby uzyskać wzory jeszcze przed gotowaniem czyniono na jajach woskiem punkciki lub plamki. Najczęściej spotykano rzędy kółek (punktów), pasów, zygzaków, czy ślimacznic.
Na Wielkanoc mieszkańcy regionu obdarowywali organistę jajami, natomiast ksiądz otrzymywał "półgłówek wieprza, kiełbasę, sztuczkę przędzy i pęczek lnu". Ks. Łęga w swojej pracy zapisał, że w regionie zaginął zwyczaj dzielenia się święconym jajkiem. Warto zaznaczyć, że zwyczaj ten obecnie jednak jest powszechny i stosowany w wielu katolickich rodzinach Powiśla.
Zapisane zwyczaje prócz datków na rzecz kościoła praktycznie nie odbiegają znacznie od tych współczesnych, jednakże warto je przypominać, aby z biegiem czasu nie zostały wyparte przez nowoczesne trendy.
Wszystkim czytelnikom mojego bloga życzę radosnych świąt Wielkiej Nocy.

Wielokulturowe Pomorze. Ukraińcy i ich dziedzictwo kulturowe na Żuławach i Powiślu

Zachęcam do lektury publikacji poświęconej Ukraińcom i ich dziedzictwu na Powiślu i Żuławach. Autorami poszczególnych artykułów są przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych, zarówno historii, etnologii i socjologii. Książka jest efektem badań prowadzonych w ubiegłym roku. Dodam, że znajduje się tam również mój tekst poświęcony akcji "Wisła" w powiecie sztumskim. Poniżej zamieszczam spis treści oraz link do wersji elektronicznej publikacji.

Życzę przyjemnej lektury.

Link do publikacji: Wielokulturowe Pomorze. Ukraińcy i ich dziedzictwo kulturowe na Żuławach i Powiślu