Zamek w Sztumie - siedziba wójta, "letnia stolica" Państwa Zakonnego

Rycina z 1749 r.

Zamek w Sztumie powstał w miejscu dawnego grodu pruskiego, o czym świadczy pięcioboczny układ przestrzenny. Najstarszą częścią zamku jest cokół w dolnej partii ułożony z dużych głazów narzutowych. Od 1326 do 1331 roku wzniesiono mury obwodowe zamku z bramą, dwiema basztami narożnymi i krótkie, stosunkowo niskie skrzydło mieszkalne (dzisiejsze skrzydło południowe). Był to pierwszy etap modernizacji zamku. Kolejne prace dotyczyły rozbudowy struktury wewnętrznej tj. powiększenia południowej części mieszkalnej, wzniesienia kaplicy, zabudowań gospodarczych oraz wzmocnienia funkcji obronnej. Jednak najbardziej intensywne prace przypadły na drugą połowę XIV w. Wtedy też wznieśli basztę więzienną, dom wójta, kaplicę zamkową, wielką kuchnię, browar, słodownie, drewniane stajnie, warsztaty oraz wieżę Albrechta.

Nowo wybudowany budynek pełnił funkcje obronne oraz rekreacyjne. Zamek był wspaniale usytuowany jako budowla obronna. Decydowały o tym głównie warunki naturalne. Usytuowany na przesmyku pomiędzy jeziorem sztumskim i barlewickim -niegdyś stanowiących jedno rozlewisko zwane jeziorem białym - stanowił wyspę. Droga przez miasto prowadziła na północ. Z tego powodu na sztumskim zamku zatrzymywali się rycerze zdążający do stolicy państwa zakonnego Malborka. Odpoczywali po wyczerpującej trasie, zmieniali konie i nocowali. Prawdopodobnie w 1377 roku na zamku gościł arcyksiążę Albrecht III Habsburg, który ufundował miastu flagę, a wójtowi sztumskiemu pieniądze na budowę wieży. Wtedy też książę austriacki zmierzał na wyprawę krzyżową(rejzy). Podczas tej krucjaty wraz ze swymi towarzyszami został pasowany na rycerza. To zdarzenie przyczyniło się do ofiarowania Sztumowi tych darów.

Od 1331 roku zamek był siedzibą wójtów krzyżackich podległych komturom malborskim. Wprawdzie w 1331 roku sztumski urzędnik w dokumentach nazywany był komturem. Pierwszym zanotowanym wójtem sztumskim był Johann(16 XIII 1333-XI 1336r.). Ponadto warownia była, także letnią rezydencją Wielkiego Mistrza oraz zamkiem myśliwskim. Wynikało to z lesistości terenu tzw. „Puszcza Sztumska”, otaczającego miasto jeziora Białego  (obecnie Barlewickiego i Sztumskiego) oraz z bliskości stolicy Państwa Zakonnego Malborka. Wysocy urzędnicy zakonni doceniali również lecznicze walory wody ze studni na zamkowym dziedzińcu.
* (edycja 2018) Najnowsze badania przesuwają datę budowy zamku na lata 70-te XIV wieku. Poczekajmy jednak czy postawiona teza zostanie potwierdzona i zyska szerokie poparcie w kręgach naukowych. (Więcej w książce: 600 lat Sztumu. Studia z dziejów miasta i parafii św. Anny)

Sztumski zamek przed 1945 r.